ลิลิตพระลอ

ความรักของแม่นับแต่เริ่มตั้งครรภ์ ดังเช่นความรักของพระนางบุญเหลือต่อพระลอ ตอนพระนางบุญเหลือรำพันเมื่อพระลอจะเสด็จไปหาพระเพื่อนพระแพง

สิบเดือนอุ้มท้องพระลอลักษณ์
สงวนบลืมตนสักหนึ่งน้อย
ตราบพระปื่นไตรจักรเสด็จคลอด มานา
ถนอมอาบอุ้มค้อยค้อยลูบเลียงรักษา ฯ

แลวันสามคาบป้อนเป็นนิตย์
บมิให้ใครทำผิดแผกเจ้า
แสนสงวนคู่ชีวิตฤาใคร่ กลายเลย
เทียรผดุงคุ้งเท้าตราบรู้เสวยเอง ฯ

บัญจงกับข้าวแต่งของเสวย
บมิได้เลินเล่อเฉยหนึ่งน้อย
สรรพเครื่องพระลูกเอยไตรตรวจ แต่งนา
บวางใจกึ่งก้อยแก่ผู้ใดทำ ฯ

แต่น้อยแม่พร่ำเลี้ยงรักษา พ่อนา
จนเจริญชนมาตราบได้
สมบัติผ่านภูวดาถวัลยราช
ฤๅพ่อจำจากให้แม่นี้ตรอมตาย ฯ

คงชีพหวังได้พึ่งภูมี พ่อแล
ม้วยชีพหวังฝากผีพ่อได้
ดังฤาพ่อจักลีลาจาก อกนา
ผีแม่ตายจักได้ฝากให้ใครเผา ฯ

สุดใจสุดแม่ห้ามภูธร
สอนบ่พั่งแม่สอนจักเต้า
หนักใจหนักอาวรณ์ทุกข์ใหญ่ หลวงนา
แม่อยู่ตั้งแต่เศร้าโศกร้อนฤๅเสบย ฯ

ลูกเอยจากแม่โอ้กรรมใด นาพ่อ
ตั้งแต่คิดเด็จไปสู่สร้อย
แม่เดียวอยู่อาไลยทนเทวษ แลนา
มาแม่จะชมน้อยหนึ่งให้คลายใจ ฯ

ชมปรางชมผากเผ้าริมไว้ เกศนา
เชยปากตาตรูไตรเพริศพริ้ง
ชมพักตรดังแข่ไขขวัญเนตร
บพิตรพ่องามสิงคลั้งจูบแก้มเชยกรรณ ฯ

จูบนาสิกแก้วแม่หอมได ดุจนา
จูบเคียงคางคอใจจักขว้ำ
จูบเนื้อจูบนมใสเสาวภาคย์ พระเอย
จูบไหล่หลังอกซ้ำจูบข้างเชยแขน ฯ

จักเชยพระลูกถ้วนสรรพางค์
พระลูกประนมกรพลางจึงพร้อง
พระควรจูบแต่กลางกระหม่อม ไสนา
แก้มเกศพระเจ้าต้องสั่งข้าพระควร ฯ

ลูกรักแก้วแม่เอ้ยปราณี แม่รา
พระบาทบงกชศรีใส่เกล้า
ฤาษาบื่นภูมีทัดแม่ ใยพ่อ
ขอจูบบัวบาทเจ้าสั่งเจ้าจอมใจ ฯ

พระรักพระว่าไว้เหนือหัว
ข้าบาทบงกชกลัวบาปได้
พระคุณโปรดเป็นตัวสอนสั่ง มานา
ข้าไปแทนคุณไท้เท่าเส้นใยยอง ฯ

พระนางบุญเหลือให้โอวาทพระลอตอนจะจากเมือง

ร่าย เมื่อนน้อนงคเทพี ชนนีนาฏราช รันทด สลดหฤทัยดังกว่าจะไท้ ท้าวธ ก็ว่าเจ้ามาลักษณ์ ลูกรักเจ้าแม่นา รักยิ่งตายิ่งตัว รักยิ่งหัวยิ่งชีพ แต่นี้จอมทวีป แม่จะจากพราก แม่พรากพระบุรี ศรีกษัตริย์มีเจ็ดสิ่ง พระมิ่งแม่จงจำยำคำแม่ อย่าคลารีต ท้าวพระยาอย่าคลาด อย่าประมาทลืมตน อย่ายกคนคนเท็จ ริรอบเสร็จจึ่งทำ คิดทุกคำจึงออกปาก อย่าให้ยากแก่ใจไพร่ ไต่ความเมืองจงตรง ดำรงพิภพให้เย็น กับเข็บนอกเข็บใน ตรองใจทุกกรม อย่ามมชมความเท็จ ริรอบเสร็จเก้อทางธรรม์ ที่จะกันกันจงมั่น ที่จะค้นค้นจงเป็นกล ส่องต้นหนคนใช้ เลือกหาใจอันสัตย์ ดัดมนตรีโดยยุกต์ ปลุกใจคนให้หาญ ผลาญเพรียงไพร่เพรียงเมือง อาญาเรื่องราษฎร์ กันนิกรกาจเกือบไพรี ดับกลีย่าให้ลุก อย่าชิงสุกก่อนห่าม อย่าล่ามม้าสองปาก อย่าลากพิษตามหลัง อย่าให้คนชังลักแข่ง แต่งคนให้คนรัก ซักขวนคนเสื่อบ เบื้องหน้าเทพยอยส จงปรากฏชอบแล้ว อย่าได้แคล้วรำพึงคำนึง อย่ารู้มลาย จงอย่าหาย พ่อ ต่อม้วยฟ้าหล้าสวรรค์ กัลปประลับอย่ารู้สาญ ภูบาล เจ้าจงจำตามคำแม่โอวาท พ่อสุดสวาทแก่แม่เฮย จงสวัสดิ์แก่เจ้าเทอญ ฯ

พระนางบุญเหลือทรงคร่ำครวญเมื่อทรงทราบข่าวสิ้นพระชนม์ของพระลอ

แม่สงวนมาแต่ตั้งมีครรภ์ ลูกเอย
บเบกษาสักอันหนึ่งน้อย
ถึงพระผ่านไอศวรรย์เสวยราช แลพ่อ
รักลูกรักได้ร้อยส่วนล้ารักตัว ฯ

ใช่เป็นไห้ท้าวแต่พอดี ลูกเอย
เป็นมกุฎกษัตรีย์ผ่านเผ้า
ท้าวร้อยเอ็ดเมืองมีมาส่วย พระนา
ทูลบาทบงกชเจ้าแม่เทียรทุกวัน ฯ

เสวยสุขปราสาทเพียงเมืองสวรรค์ ลูกเอย
เสด็จออกโรงกษัตริย์คัลคั่งเฝ้า
หัวเมืองหมื่นขุนพันนายไพร่ พลนา
เฝ้าบาทบงกชเจ้าคู่ท้าวเมืองแมน ฯ

พิศช้างคือคู่ข้างอมรินทร์ ลูกเอย
ม้าคู่อัศวทินกรหยาดฟ้า
รีพลเพียบธรณินมีมั่ง เกษมนา
เมืองบพิตรเจ้าหล้าแม่เพียงเมืองสวรรค์ ฯ

ร่าย กรรมใดดลออกไท้ ให้รักราชเอารส กำสรดสั่นสรรพางค์ ออกนางพ่างจะพินาศ เอ็นดูราเทพี ลักษณวดีครั้นพั้ง แล่นยังราชอยู่เกล้า อีกชาวเจ้าพระสนม เพื่อนภิรมย์เจ้าหล้า ถ้วนหน้าหาบมิอยู่ สู่สำนักท่านไท้ เห็นธไห้ทูลถามถ้อยความใดรพิลาป ครั้นพั้งทาบไท้ สทกผมเผ้าเกล้าทรสาย ทอดตนตายวายทรวง ให้ระลวงภาลั่น สนั่นทั่วทั้งเวียง ฟังเสียงไห้ดังจะหว่า ใจเมืองบ่าดั่งจะผก ห้ออก เมืองดังจะพัง ทั้งแผ่นดินทั่วหน้า ไห้ร่ำรักเจ้าหล้า พ่างเพียงตัวตาย ฯ

ตอนพระลอข้ามแม่น้ำกาหลง ทรงรำพันถึงพระคุณของพระชนนีว่า

ร้อยชู้ถาเท่าเนื้อเมียตน
เมียแลพันฤาดลแม่ได้
ทรงครรภ์คลอดเป็นคนฤๅง่าย เลยนา
เลี้ยงยากนักท้าวไท้ธิราชผู้มีคุณ