กุมารคำฉันท์
พระนิพนธ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงมณฑา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงอุบล
ความรักของพระนางมัทรีต่อพระกัณหา ชาลี
โอ้สายสมรแม่ชนนีจะจำไกล
เล็มผลผลาในหิมเวศวนานาน
สองโสตประจ้าจงวรวัจนาการ
อย่าเล่นละเลิงลานยุพเรศรักษกาย
พ่อเชื้อรพีพงศ์สุรชาติเชษฐชาย
ชาลีสนอมสายอุระแม่บนิษฐนาง
น้องน้อยพระนุชเยาอยุพาพสรรพางค์
ช่วยแวดระวังพลางบรรกษโดยควร
แม่เนื้อสุวรรณวาดวรนาฏวิเชียรชวน
กัณหาธิดานวลพี่จะว่าก็ฟังความ
อย่าเที่ยวประพาศพ้นบริเวณวนาราม
เลี้ยงกันนุเคราะห์ตามแถประสาทุพลพงส์
เกรงเพศภัยพาชจดการณ์แดนดง
ค่อยเจียมเสเจียมองค์วรราชกษัตรีย์
ตรัสพลางตระกองกายยุพราชสองศรี
อุ้มแอบวรนทรีย์อุระท้าววิตกต้น
โลมลูบพระปฤษฎางค์วรหัตถ์ถนอมขวัญ
ให้สองเสวยถันมธุรสโอชา
เสร็จสองเสวยรมย์กษิรในอุราพา
พอจวนจะเพลาแลประเวศดงดาร
จัดเสียมกระเช้าเชอแลขอคอนดีรักคาน
หัตถหับประจันบานทวเรศมั่นหมาย
อุ้มองค์อนงคน้องกรจูงพระเชษฐชาย
บ่ายบาทผันผายจรโดยวิถีมี
ถึงที่สถิตยท้าววรราชฤๅษี
น้อมเรียรชลีตรีก็กำสรดกำสรวญทูล
ข้าแต่พิตรพงศ์อิศเรศวเรนทรสูร
โปรดเกศนุการกูลวรโอรสาสอง
ผู้เพื่อนพิบัติบากจรจากมเทียรทอง
เนาดงรหงหนองก็ทุเรศพงศ์พันธุ์
เห็นแต่เสด็จท้าวบิดรโอสรรังสรรค์
ข้าบาทจะคมคัลจุรหาผลาหาร
สองศรีจะอยู่รองวะบาทถวัลย์
ยังเยาวแก่การจะเกษมประสาใจ
เที่ยวท่องคนองเล่นบมิรู้ระวังภัย
แลลับพระเนตรไทผิวเหตุจะหากมี
เกรงสัตว์ทิชาชาติมฤคราชเสือสีห์
โปรดข้ามัทรีมีพจนาทห้ามปราม
อย่าให้ทุราแรมวรเขตรอาราม
ทรงช่วยพยายามวรบุตรเพื่อนเข็ญ
เหมือนท้าวธการุญกะมัทรีที่ลำเค็ญ
ว่าเพื่อนพิบากเป็นวรทาสทาสี
นางท้าวรทูลท้าวมกุฎเกศประชาชี
พลางทอดทฤษฎีวรพักตร์สองสงวน
ทอดถอนไทยถวัลย์มนหนักอุรารวน
กอดสองกำสรดเศร้าก็พิไรยรำพรรณ
อ้าพ่อนผู้เพื่อนทุกขเนาพนาสัณฑ์
อยู่หลังระวังกันเสน่หน้องนะชาลี
พี่น้องธสองคนบมียลแลใครมี
ผิดชอบอย่าตอบตีแลอภัยธิการกรณ์
อย่าหลงละลืมคำชนนีกำสรวญสอน
พี่ฝากพระองค์อรบิดุเรศราชา
เสร็จสั่งพระลูกเธอวรราชกัลยา
ก้มเกล้าชลีลาบทเรศทรงธรรม์
แบงขึ้นถุไทยท้าวแลรงับกรรแสงศัลย์
ออกจากกุฎีพลันก็เสด็จดำเนินจร
ทรงเสียมกระเช้าเฌอแทรกสอดแลคานคอน
บ่ายเบี่ยงวธัญชรธรทดรทวยองค์
เดินพลางชำเลืองเหลียวมุขพิศวงวง
ดูสองยุพินพงศ์นุชฤๅรำจวนใจ
คิดผันวาประหวั่นหวาดบมิใคร่คระไลไกล
หยุดยืนสุชลไหลก็สะอื้นสะอัดทรวง
จำเป็นประจากไวยจิตระลานระดุงห่วง
ดับดาลฤดีดวงธก็ก้าวพระบาทคลา
พระชาลีกัณหาครวญถึงพระนางมัทรี
อ้าแม่เย็นยามพระชนนี้จากไพรสณฑ์
บเห็นเราสองสูญหาย
จักไห้โหยหาห่อนวายโศกทุ่มทอดกาย
กำลังจะน้อยถอยชนม์
อุประโมยดุจแสงสุริยนส่องนทีหน
บได้ก็แห้งเหือดไหล
เหมือนทรวงมารดาอาลัยลูกสองโสดไกล
อุระเพียงสันชีวัน
... ฯลฯ ...
อ้าอรกัณหาน้องยาเห็นแต่ชนกา
ดังว่ากำพร้าทั้งสอง
แม้มีชนนีปกครองไหนเราพี่น้อง
จะต้องกระหน่ำร่ำโบย
กายลูกล้วนรัวรอยโพยปิ้มสุดแรงโรย
ชั่งเฉยดังใช่หน่อองค์
โอ้แก้วกนิษฐอนงค์ละร่างให้ปลง
ชีพิตเราเมื่อเมืองสวรรค์
อยู่ไขให้เถ้าอาธรรม์ขู่เข็ญโบยรัน
ดังว่าประดาษทุรพล
สงสารแก้วกัณหนฤมลฤไทยจิตจน
กำสรดสลดอักอวน
สองเนตรคร่ำน้ำเนตรครวญจอมเกรมเหศวร
ไป่ทรงการุญลูกเลย
พลัดจากอกแม่ห่อนเคยทูลหัวลูกเอย
ดังพรากวิหคในรัง
ครั้งนี้ได้ทนทุกบังตกไร้แรมวัง
มีสาซ้ำสายัณห์เย็น
อ้ายเถ้าตีค่าขู่เข็ญเลือดตาจะกระเด็น
เพียงทาสสินไถ่ในเรือน
เถ้านยักขินผีเดื่อนทำให้เลอะเลื่อน
ลับแล้วจะหักคอกิน
ทูลไทเท่าไรห่อนยืนเมินพักตร์ไป่ผิน
มาทอดพระเนตรเลยนา
สุดทนลูกถวายบังคมลาปิ่นปกเกศา
อยู่สุขจำเริญพรหมจรรย์
กูนเมื่อคงม้วยขวัญแม้คืนเขตรคัน
เป็นฉัตรธิปัตถวัลยวงศ์
อนึ่งค่อยขอฝากเอกอนงค์นนทลีข้าตรง
กตัญญูต่อบคลาย
ยากแค้นทรพลบวนขวายชีพิตเพียงวาย
สู่เสือแสวงเลี้ยงกัน
ผิวผิดคิดก่อนจดทัณฑ์ปราศจากภยัน
ข้าน้อยรักสองเสมอสอง
ข้าแต่พระร่มโพธิ์ทองไหนเลยพี่น้อง
จะได้ค่นรองบาทบงส์
... ฯลฯ ...
อ้าแม่มัทรีธวรนาถฤมห่างอุราเคียง
เคยแนบถนอมช่อระเรียงจรดรสภิรมย์ชม
เย็นย่ำทิวาพรมัวมณหัวรหวยนม
เหลือแรงจะรังฤทัยรทมบปะแม่มัทรีมา
โอ้กรรมหนอกรรมกรแล้วทนุแก้วหกัญหา
ไหนเลยจะตามพระวรชาลิย์พีคระลีจร
คอยแม่บเห็นจรวิแววฤมาแคล้วพเนตร
นึกหวังจะสั่งอมอมรธรเทพทั้งหลาย
หัวถสองก็ต้องพนธนังบมิยั้งจะตั้งกาย
เราโทประชุมศรถวายทศนัขสโมธาน
นาเนตรธไหลทลุหลังธก็สั่งที่ข่าวสาร
ถึงมาตุเรศกุลบิดาลคลให้อาลัยเรา
ข้าแต่มเหศรมหิศที่สถิตยสีบรเขา
เถื่อนท้าลดาวัลย์เนารุกขพฤกษ์ไพรรหง
ทั้งเทพยเทวธจโนอิศโรริเอกองค์
บรรดาธเรื่องนฤธทรงทิพโสตจักษุญาณ
ห้วยธารละหานสถิตรังวจนังที่ข่าวสาร
ภุมมาคณามรวิมานธิปจอมกระหม่อมฉัน
บอกแม่มัทรีจรประสบพอพะพบธทันวัน
สองบุตรจะกราบบทวลัญชริลาครโอยไป
... ฯลฯ ...