รามเกียรติ์ เล่ม ๒
พระราชนิพนธ์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
นางมณโฑครวญตอนอินทรชิตสิ้นชีวิต
โอ้ว่าอินทรชิตลูกรักดวงจักษุแม่พิสมัย
อุ้มท้องบำรุงเลี้ยงไว้สิ่งใดมิให้อนาทร
จนจำเริญวัยใหญ่มารอบรู้วิชาศิลป์ศร
เลื่องชื่อลือฤทธิ์ขจายจรมารดรมีความยินดี
หวังจะให้เป็นปิ่นนคเรศมงกุฎเกศอสูรยักษี
ควรหรือมาม้วยชีวีแม่นี้ดูน่าอนาถนัก
เศียรกรไม่มีกับกายดั่งหนึ่งชาติชายอัปลักษณ์
เสียดายวงศ์จตุรพักตร์จะเสื่อมศักดิสูญสิ้นทั้งลงกา
นิจจาเอ๋ยตั้งแต่จะแลลับเหมือนเดือนดับเลื่อนเลี้ยวเหลี่ยมผา
จะคะนึงถึงเจ้าทุกเวลากินแต่น้ำตาเป็นนิจไป
ยามสรงจะสรงแต่ชลเนตรอาดูรพูนเทวษโหยไห้
ร่ำพลางแสนโศกาลัยอรไทไม่เป็นสมประดี ฯ
ฯ ๑๒ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นโฉมนางมณโฑนวลหง
ก่องฟื้นคืนภายใจดำรงแล้วรื้อทรงโศการำพัน
โอ้ว่าอินทรสิทธิ์ของแม่เอ๊ยไม่ควรเลยจะม้วยอาสัญ
อัปยศฝูงเทพเทวัญนักสิทธิ์สุบรรณนาคา
ทั้งนี้เพราะพระบิตุเรศเบาเหตุฟังสำมนักขา
ใหลหลงด้วยองค์นางสีดาไปพามาไว้ในธานี
จึ่งเกิดณรงค์ชิงชัยได้ความร้อนใจดั่งไฟจี่
แม่ได้ทูลทัดแต่เดิมที่ภูมีไม่เชื่อวาจา
พระองค์หลงรักนางโฉมงามกลับความว่าแม่นี้หึงสา
จนเสียลูกแก้วแววตาพระยามารไม่คิดอาลัย
เมื่อเจ้าจากอกไปทั้งรักแม่จักมีชีวาก็หาไม่
สะอื้นพลางทอดองค์ลงร่ำไรอรไทไม่เป็นสมประดี ฯ
ฯ ๑๒ คำ ฯ โอด
พระชนนีทั้งสามทัดทานมิให้พระพรตพระสัตรุดเข้ากองไฟ
โอ้เจ้าดวงเนตรของแม่เอ๋ยไฉนเลยจะม้วยอาสัญ
อันความสัจซึ่งปฏิญาณกันวันนั้นต่อหน้าชนนี
พระพี่เจ้าไปเดินหิมเวศทรงเพศจรรยาเป็นฤๅษี
ถ้าครบคำรบสิบสี่ปีจะกลับมาบูรีดั่งสัญญา
นี่สิวานรมาแจ้งความว่าไปสงครามยักษา
ถึงทวีปนครลงกาแก้วตาก็แจ้งประจักษ์ใจ
อันการณรงค์โรมรันจะกำหนดคืนวันนั้นไม่ได้
ถ้าเจ้าทั้งสองบรรลัยที่ไหนแม่จะคงชีวี
ผ่ายพระรามพระลักษมณ์กลับมาจะสิ้นชีวาทั้งสองศรี
จงงดฟังสักสามราตรีดีร้ายจะมีข่าวมา ฯ
ฯ ๑๐ คำ ฯ
เมื่อนั้นพระพรตพระสัตรุดนาถา
ฟังสามสมเด็จพระมารดาชลนาคลอเนตรแล้วทูลไป
ซึ่งตรัสมาทั้งนี้ก็ควรนักแต่สุดที่ลูกร่ำจะจดได้
สู้ตายไม่เสียดายชีวาลัยมิให้เสียสัจวาที
ถ้าเชษฐามาถึงพระนครพระมารดรได้โปรดเกศี
จงแจ้งให้ทราบบาทธุลีว่าลูกนี้ถวายบังคมลา
ทั้งสามสมเด็จพระแม่เจ้าจงโปรดเกล้าประทานโทษา
ซึ่งได้ผิดพลั้งแต่หลังมาอย่ามีเวราสืบไป
ขอฝากสุริย์วงศ์พงศ์พันธุ์ฝูงสนมกำนัลน้อยใหญ่
เมตตาช่วยเลี้ยงบำรุงไว้ให้ได้ความสุขสวัสดี ฯ
ฯ ๑๐ คำ ฯ
เมื่อนั้นองค์พระมารดาทั้งสามศรี
ได้ฟังลูกรักพาทีดั่งหนึ่งชีวีจะมรณา
ต่างองค์ต่างข้อนทรวงร่ำครวญคร่ำเศร้าโทมนัสสา
ต่างกอดลูกรักทั้งสองราโศกาสลบลงพร้อมกัน ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
เมื่อนั้นพระพรตพระสัตรุดรังสรรค์
เห็นสามพระมารดาวิลาวัณย์ทรงกันแสงโศกนิ่งไป
ตกใจสิ้นสมประฤดีจะดำรงอินทรีย์ก็ไม่ได้
ต่างองค์ซบพักตร์ลงร่ำไรสลบไปกับบาทพระมารดา ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
ความรักของนางมณโฑต่อทศพิน
เมื่อนั้นนวลนางมณ์โทดวงสมร
อยู่ในปราสาทอลงกรณ์บังอรเหลือบแลแปรไป
เห็นพระโอรสเสด็จมากายาโลหิตหลั่งไหล
เยาวมาลย์ตระหนกตกใจวิ่งไปรับองค์พระลูกรัก ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
จูงกรมายังบัลลังก์อาสน์อัครราชลูบไล้มิให้หนัก
พินิจพิศดูดวงพักตร์นงลักษณ์จึงกล่าววาจา
เป็นไฉนฉะนี้นะพ่อเอ๋ยทรามเชยแม่ยอดเสน่หา
จึ่งเจ็บช้ำคล้ำเขียวทั้งกายาโลหิตติดมาทั้งองค์ ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
เมื่อนั้นทศพินพงศ์ท้าวครรไลหงส์
ชลเนตรคลอเนตรไหลลงกราบบาททูลองค์พระชนนี
วันนี้พระพรตใช้ทหารชื่อชมพูพานกระบี่ศรี
เข้ามาร้องว่าพาทีให้หาลูกนี้ออกไป
อ้ายวานรนั้นอหังการ์ถ้อยคำเจรจาหยาบใหญ่
ครั้นลูกว่าบ้างก็ขัดใจมันทำให้ได้อภิประมาณ
ขึ้นมาจะลาบาทบงสุ์ยกพวกจตุรงค์ทวยหาญ
ไปแก้แค้นแทนกรอ้ายสาธารณ์ผลาญเสียให้ม้วยชีวัน ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางมณ์โทสาวสวรรค์
ได้ฟังดั่งใครมาฟาดฟันตัวสั่นสวมกอดพระลูกยา
โอ้ว่าทศพินเจ้าแม่เอ๋ยทรามเชยไม่ฟังแม่ว่า
เพราะวรณีสูรอสุราจึงมาเป็นเหตุดั่งนี้
ครั้งเมื่อพ่อเจ้าก็เชื่อคำนางสำมนักขายักษี
ไปลักองค์สีดาเทวีแม่นี้ทูลทัดก็ขัดใจ
จนสิ้นพระญาติวงศ์พงศาลงกาเกิดเข็ญดั่งเพลิงไหม้
อันตัวของเจ้าจะออกไปชิงชัยด้วยน้องพระสี่กร
ดั่งแมงเม่าเข้ากองเพลิงพิษแม่นี้ร้อนจิตดั่งพิษศร
ว่าพลางโศกาอาวรณ์บังอรไม่เป็นสมประดี ๆ
ฯ ๑๐ คำ ฯ
เมื่อนั้นทศพินสุริย์วงศ์ยักษี
เห็นองค์สมเด็จพระชนนีโศกีร่ำไรไปมา
ยิ่งคิดสลดระทดใจชลนัยน์อาบพักตร์ยักษา
กอดบาทสมเด็จพระมารดาก็ทรงโศกโศกาจาบัลย์ ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
แล้วคิดมานะอหังการกูเป็นวงศ์พรหมานรังสรรค์
สามโลกก็แจ้งอยู่ด้วยกันจะรักชีวันไปว่าไร
มาตรแม้นตัวตายจะไว้ยศให้ปรากฏเกียรติจงได้
คิดแล้วอุตส่าห์ดำรงใจบังคมไหว้กราบทูลพระมารดา
ความอายความแค้นของลูกนี้แม้นม้วยชีวีเสียดีกว่า
พระองค์ค่อยอยู่จะขอลายกพลโยธาไปราญรอน ฯ
ฯ ๖ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางมณโฑดวงสมร
ได้ฟังยิ่งแสนอาวรณ์บังอรจึงมีพจมาน
เจ้าจงฟังคำแม่ว่าแก้วตาผู้ยอดสงสาร
พ่ออย่ามานะอหังการยกพวกพลหาญไปราวี
อันหมู่อสุราเสนายักษ์เคยกลัวสิทธิศักดิ์กระบี่ศรี
ก็จะกลับเป็นพวกไพรีน่าที่เจ้าจะม้วยมรณา
จงถอดพิเภกออกเสียก่อนแม่จะอ้อนวอนดีกว่า
ให้พาไปเข้าอนุชาเห็นว่าจะรอดชีวัน ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ
เมื่อนั้นผ่ายทศพินยักษี
เจ็บข้าลำบากแสนทวีกระบี่พาเที่ยวตระเวนไป
แลเห็นปราสาทพระมารดายอกรนบนิ้วประนมไหว้
ชลเนตรคลอเนตรถอนใจอาลัยรำพันโศกา
โอ้ว่าสมเด็จพระแม่เจ้าผู้บังเกิดเกล้าเกศา
บำรุงเลี้ยงลูกแต่เยาว์มาจนใหญ่กล้ามิให้อนาทร
พระคุณล้ำฟ้าสุธาธารยิ่งสุเมรุจักรวาลสิงขร
ยังมิได้แทนคุณพระมารดรมาจากจรจากบาทอนาถนัก
อยู่หลังจะตั้งแต่โหยไห้อาลัยถึงลูกเพียงอกหัก
จะแสนทุกข์สนเทวษด้วยความรักชลนัยน์นองพักตร์ไม่วายวัน
บุญน้อยมิได้ฉลองบาทมาสุดสันชีวาตม์อาสัญ
ดั่งเดือนดับลับสิ้นแสงจันทร์นับวันจะเปลี่ยวเปล่าตา
นิจจาเอ๋ยพอได้กราบบทศรีพระชนนีหน่อยหนึ่งก็ไม่ว่า
ถึงตายก็ตามแต่เวราร่ำพลางโศกาแล้วเดินไป ฯ
ฯ ๑๔ คำ ฯ พญาโศก
เมื่อนั้นนางมณโฑผู้ยอดสงสาร
แจ้งว่าโอรสบรรลัยลาญเยาวมาลย์ครวญคร่ำรำพัน ฯ
ฯ ๒ คำ ฯ
โอ้ว่าทศพินเจ้าแม่เอ๋ยทรามเชยยอดรักเฉลิมขวัญ
เสียแรงอุ้มท้องประคองครรภ์ถนอมเลี้ยงทุกวันจนใหญ่มา
พระบิดาสวรรคตแล้วได้เห็นหน้าลูกแก้วเสน่หา
ค่อยสบายคลายทุกข์ทุกเวลาอนิจจาควรหรือมาจำไกล
ทั้งแม่ไว้แต่ผู้เดียวเปล่าเปลี่ยวดิ้นโดยโหยไห้
จะวิโยคโศกแสนอาลัยตรอมใจถึงเจ้าไม่เว้นวัน
เหตุเดิมทีก็ได้ห้ามไม่ฟังความขืนคิดด้วยโมหันธ์
เชื่ออ้ายพี่เลี้ยงอาธรรม์จึงต้องฟันเศียรเสียบไว้ดั่งนี้
เสียแรงเป็นวงศ์พรหมเมศเทวาเกรงเดชทุกทิศราศี
เมื่ออินทรชิตพี่เจ้าไปต่อตีก็สิ้นชีวีในเมฆา
มีผู้ไปรับเคียรไว้มิให้ตกจากเวหา
นี่มาต้องประจานเวทนาดั่งว่าชาติเชื่อจันฑาล
ตั้งใจจะฝากผีเจ้าขวัญข้าวแม่ยอดสงสาร
ร่ำพลางบ้วนทรวงเยาวมาลย์โศกาปานสิ้นชีวัน ฯ
ฯ ๑๔ คำ ฯ โอด
นางวัชนีสูรห้ามนนยุพักตร์ออกรบเพราะความรักและห่วงใยลูก
เมื่อนั้นนางวัชนีสูรยอดสงสาร
เห็นโอรสราชกุมารนงคราญโศการำพัน ฯ
ฯ ๒ คำ ฯ
โอ้นนยุพักตร์เจ้าแม่เอ๋ยทรามเชยผู้ยอดเฉลิมขวัญ
บัดนี้มีมนุษย์ชาญฉกรรจ์ยกมาโรมรันบีฑา
พี่เจ้าทั้งสองออกต่อยุทธ์ก็สังสุดชีวังสังขาร์
วานนี้สมเด็จพระบิดากรีพลโยธาออกไป
รณรงค์หักโหมโจมตีจะมีชัยไพรีก็หาไม่
เล่าพลางสวมกอดโอรสไว้ร่ำไห้เพียงสิ้นชนมาน ๆ
ฯ ๖ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นนนยุพักตร์ผู้ปรีชาหาญ
แจ้งว่าเชษฐาบรรลัยลาญด้วยมือพวกพาลไพรี
ตกใจก้มพระยามัจจุราชมาพนันฟาดเศียรเกล้าเกศี
ซบพักตรกับบาทพระชนนีอสุรีรำพันโสกา ฯ
ฯ ๔ คำ ฯ
โอ้พระชนนีของลูกเอ๋ยไม่รู้เลยว่าศึกมาเคี่ยวฆ่า
กริ่งใจด้วยลางประหลาดตาลูกยาจึงละพิธีกรรม์
เข้ามาเฝ้าเบื้องบาทบงส์พระชนนีบิตุรงค์รังสรรค์
บัดนี้ไพรีมาโรมรันพระพี่ทั้งสองนั้นก็บรรลัย
ลูกจะขอออกไปต่อยุทธ์ผลาญมนุษย์ข้าศึกเสียให้ได้
แก้แค้นแทนมันจงถึงใจแต่ตนหนึ่งมิให้รอดชีวา ฯ
ฯ ๖ คำ ฯ
เมื่อนั้นนางวัชนีสูรเสน่หา
ฟังพระโอรสพจนากัลยาตรัสห้ามไปทันที
นนยุพักตร์ลูกรักเจ้าแม่เอ๋ยทรามเชยผู้ยอดเฉลิมศรี
อย่าทะนงองอาจว่าตัวดีจะออกไปราวีชิงชัย
พระเชษฐาของเจ้าทั้งสององค์ฤทธิรงค์ฝากฟ้าดินไหว
ทรงเทพอาวุธเกรียงไกรยังบรรลัยด้วยมือบัจจามิตร
เช้าค่ำแม่พร่ำแต่โศกาชลนาไหลนองเป็นโลหิต
แสนทุกข์แสนเทวษเนืองนิตย์คะนึงคิดคิดถึงเป็นนิรันดร์
ชนนีได้เห็นหน้าเจ้าค่อยบรรเทาวิ โยคโศกศัลย์
แม่ตั้งใจจะฝากชีวันขวัญข้าวพ่อคิดให้จงดี ฯ
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ความรักของนางสีดาต่อโอรสในครรภ์
เดินพลางพลางโศกแสนเทวษชลนัยน์นองเนตรกันแสงศัลย์
อุราเร่าร้อนแดยันจาบัลย์ครวญคร่าร่ำไร
โอ้อนิจจานะอกเอ๋ยเวรสิ่งใดเลยมาซัดให้
ไม่ควรที่เป็นก็เป็นไปจะตกไร้ร้อยยากลำบากองค์
ครั้งก่อนก็จากราชฐานทรมานอยู่ในไพรระหง
ครั้งนี้ผู้เดียวมาเดินลงไหนจะคงคืนชีพชีวี
โอ้ว่าน้องรักเจ้ากลับไปเมื่อไม่ได้ดวงชีวิตพี่
ถวายองค์สมเด็จพระจักรีน่าที่จะม้วยชีวัน
คิดคิดจะใคร่กลั้นใจตายไปเกิดกายชาติใหม่ในสวรรค์
หากเอ็นดูบุตรที่ในครรภ์ขวัญข้าวจะพลอยมรณา
โอ้ว่าเดชะกุศลผลบุญหนหลังของลูกข้า
ขอจงฝูงเทพเทวารักษาอย่าให้มีภัย
ร่ำพลางอาดูรพูนเทวษชลเนตรแถวถั่งหลั่งไหล
วังเวงวิเวกพระฤทัยไปในพนมพนาลี ฯ
ฯ ๑๔ คำ ฯ เพลง
ความรักของนางสีดาต่อพระมงกุฎและพระลบ
เมื่อนั้นนวลนางสีดามารศรี
ฟังโอรสาพาทีเทวีสะท้อนถอนใจ
ชลนาคลอคลองนองเนตรจะออกปากแจ้งเหตุมิใคร่ได้
สวมสอดกอดองค์โอรสไว้อรไทตรัสเล่าแต่เดิมมา
อันพระบิตุรงค์ของลูกรักคือนารายณ์ทรงจักรนาถา
อวตารจากเกษียรคงคามาเกิดในวงศ์จักรพรรดิ
ทรงนามพระรามราเมศเรื่องเดชเลิศล้ำกรุงกษัตริย์
เป็นขึ้นอยุธยาบุรีรัตน์นัดดาอัชบาลธิบดินทร์
มีพระอนุชาสามองค์ฤทธิรงค์ประเสริฐด้วยกันสิ้น
หน่อท้าวทศรถภูมินทร์แม่อยู่มีถิ่นธานี
พระบิดาไปยกศรศิลป์ได้มารดรมาเป็นมเหสี
รักษาสัตย์อัยกาสิบสี่ปีแม่ตามเสด็จไปอยู่ไพร
จึ่งอ้ายทศเศียรขุนยักษ์มาลักมารดาไปได้
ไว้ยังลงกากรุงไกรภูวไนยกับพระลักษมณ์อนุชา
คุมพลวานรข้ามสมุทรตามไปสัประยุทธ์ด้วยยักษา
ฆ่ามันสุดสิ้นชีวาคืนได้แม่มาพระนคร
ภายหลังซ้ำเกิดรณรงค์อาเจ้าสององค์ผู้ทรงศร
ยกไปสังหารราญรอนได้นครลงกามลิวัลย์
มาขึ้นในใต้เบื้องบาทองค์พระบิตุราชรังสรรค์
อันกรุงศรีอยุธยานั้นสนุกดังชั้นสุราลัย
มารดานี้ทรงครรภ์เจ้าขวัญข้าวผู้ยอดพิสมัย
วันหนึ่งจึงองค์พระภูวไนยเสด็จไปประพาสพนาลี
มีนางปีศาจมารยาแปลงมาเหมือนหนึ่งทาสี
ใส่ไคล้วอนว่าพาทีให้แม่นี้เขียนรูปทศพักตร์
พระบิตุรงค์เจ้าทรงพระโกรธนักให้พระลักษมณ์ฆ่าแม่ไม่อาสัญ
จึ่งได้มาพึ่งพระนักธรรม์รำพันแจ้งสิ้นแล้วโศกา ฯ
ฯ ๒๖ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางสีดามารศรี
ได้ฟังดั่งจะสิ้นสมประดีเทวีข้อนทรวงเข้าร่ำไร
โอ้ว่าลูกรักของแม่เอ๋ยกรรมสิ่งใดเลยมาซัดให้
จึ่งบันดาลดลจิตไปเล่นไพรแม่ห้ามเท่าไรไม่ฟังความ
เป็นเหตุทั้งนี้เพราะลองศรขจรทั่วแผ่นภพทั้งสาม
ชะรอยพระภุชพงศ์ทรงนามคิดว่าสงครามจะเกิดมี
จึ่งให้พระพรตพระสัตรุดกับวายุบุตรกระบี่ศรี
เที่ยวปราบจะให้ราบทั้งธาตรีมิให้มีศัตรูหมู่พาล
ตัวเจ้ายังเยาว์เบาความทำตามน้ำใจทะนงหาญ
ว่าทรงฤทธิ์ไกรชัยชาญออกรอนราญจึงแพ้ศักดา
โอ้พ่อเพื่อนยากของแม่เอ๋ยทรามเชยยอดสุดเสน่หา
แม่ประคองอุ้มท้องสัญจรมาพระอัยกาปรานีเลี้ยงไว้
ครั้นเจ้าคลอดมาเป็นชายค่อยคลายทุกข์ทนหม่นไหม้
เช้าเย็นชมเชยสบายใจถนอมเลี้ยงจนใหญ่ระไวระวัง
หรือชาติก่อนแม่เคยพรากสัตว์เจ้ามาพลัดจากอกไม่ทันสั่ง
ร่ำพลางสิ้นเสียงสิ้นกำลังนิ่งไปดั่งจะม้วยชีวี
ฯ ๑๖ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นนวลนางสีดาเสน่หา
ครั้นพื้นคืนสมประดีมากราบกับบาทาพระมุนี
ขอองค์พระอัยกาเจ้าจงได้โปรดเกล้าเกศี
แม้นลูกข้าสิ้นชีวีที่ไหนจะได้รองบทมาลย์
ตัวข้านี้จะวิ่งเข้ากองไฟให้บรรลัยชีวังสังขาร
พระองค์ผู้ทรงตบะญาณจงช่วยหลานให้รอดคืนมา ฯ
ฯ ๖ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นนวลนางสีดาสาวสวรรค์
ได้ฟังพระมหานักธรรม์กัลยาครวญคร่ำร่ำไร
โอ้เจ้าดวงเนตรของมารดรจะทุกข์ร้อนลำบากเป็นไฉน
พระอัยกาว่าไม่บรรลัยแม่นี้หนักใจเป็นพ้นนัก
อันความทนเทวษเพทนาดังกายาจะขาดด้วยคมจักร
ถึงกระไรพอไว้เห็นพักตร์ลูกรักผู้ร่วมชีวัน
แม้นว่าเขาฆ่าเจ้าบรรลัยแม่จะตายตามไปสู่สวรรค์
ร่ำพลางโศกาจาบัลย์กัลยาไม่เป็นสมประดี ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ เจรจา
เมื่อนั้นพระลบสุริย์วงศ์เรืองศรี
เห็นมารดาทรงโศกแสนทวียอกรชุลีแล้วทูลไป
ซึ่งพระองค์จะทรงแต่กันแสงจะแจ้งเหตุร้ายดีก็หาไม่
ตัวลูกชาติชายอาชาไนยจะลาไปตามองค์พระพี่ยา
ขอเอาชีวิตสนองคุณซึ่งการุณได้เลี้ยงรักษา
พบแล้วจะพากันมาพระมารดาค่อยอยู่จงดี ฯ
ฯ ๖ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางสีดามารศรี
ฟังโอรสาพาทีเทวีสวมกอดด้วยความรัก
ชลนัยน์ไหลนองคลองเนตรแสนเทวษพ่างเพียงอกหัก
รับขวัญลูบหลังลูบพักตร์นงลักษณ์จึงมีว่าจา
ซึ่งเจ้าจะไปตามพี่ว่านี้ก็ชอบหนักหนา
แต่เจ้ายังเยาวัยยุพาจะลีลาผู้เดียวเปลี่ยวใจ
แม่นี้ได้เห็นแต่หน้าเจ้าค่อยบรรเทาทุกข์ทนหม่นไหม้
หรือจะมาซ้ำจากอกไปใครจะเป็นเพื่อนไร้ในกันดาร
แม้นเขาซ้ำจับไปได้ด้วยชีวิตแม่จะม้วยสังขาร
ว่าพลางข้อนทรวงเยาวมาลย์กันแสงปานสิ้นชีวา ฯ
ฯ ๑๐ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นพระลบสุริย์วงศ์กนิษฐา
ได้ฟังกอดบาทพระมารดาโศกาทูลวอนรำพันไป
ซึ่งพระองค์เมตตาปรานีทรงพระคุณพ้นที่จะเปรียบได้
อันเกิดมาทั้งสามภพไตรก็ย่อมบรรลัยไปเหมือนกัน
แม้นไม่ถึงพรหมลิขิตชีวิตไม่ม้วยอาสัญ
แสนศัตรูหมู่พาลจะฆ่าฟันที่จะทำได้นั้นอย่างสงสัย
ตัวลูกก็ชาติเชื้อชายสู้ตายจะไปตามพระเชษฐา
แม้นมิพบก็ไม่กลับมาวะเสาะหากว่าจะสิ้นชีวี ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ โอด
เมื่อนั้นนวลนางสีดามารศรี
ฝูงถูกรักร่ำพาทีเทวีรับขวัญแล้วตรัสไป
ซึ่งเจ้าจะไปตามพี่ชายระวังอันตรายจงได้
ว่าแล้วถอดแหวนอำไพส่งให้พลางแจ้งกิจจา
อันพระธำมรงค์วงนี้ฤทธีปราบได้ทุกทิศา
ถึงจะต้องจองจำตรึงตราเครื่องพันธนาสักร้อยชั้น
อยู่ในตรุขังวังล้อมกำแพงเหล็กจะห้อมล้อมกัน
มิอาจสามารถจะป้องกันสารพันจะลุ่ยหลุดไป
แม้นพบจงส่งให้พี่ก็จะรอดชีวีมาได้
ว่าแล้วสีดาทรามวัยอีกทั้งท่านไทอัยกา
ต่างองค์อวยชัยให้พระลบเจ้าไปจงพบเชษฐา
บรรดาศัตรูหมู่พาลาให้พ่ายแพ้เดชาทั้งธาตรี ฯ
ฯ ๑๒ คำ ฯ
เมื่อนั้นทั้งสองพระโอรสา
ได้ฟังพระราชมารดาให้หวาดหวั่นวิญญาณ์ตะลึงไป
ทั้งยินดีทั้งทุกข์นั้นกึ่งกันจะกลั้นน้ำเนตรไว้ไม่ได้
โศกากราบทูลด้วยอาลัยลูกไม่เคยไกลพระชนกนี
แม่ลูกแสนยากอนาถนักได้พึ่งพักอาศัยพระฤๅษี
เลี้ยงกันทุกวันทุกราตรีสุดที่จะจากพระบาทา
ลูกยังมิได้สนองคุณซึ่งการุณชุบเกล้าเกศา
ทั้งองค์สมเด็จพระอัยกาก็จะแสนเวทนาอาลัย ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ
เมื่อนั้นนางสีดาผู้ยอดพิสมัย
ได้ฟังสะท้อนถอนใจอรทัยจึงมีพจมาน
โอ้ว่าเจ้าดวงชีวิตสุดคิดแม่แล้วยอดสงสาร
สุดบัญญาที่จะขัดพระโองการองค์พระอวตารธิบดี
พ่ออย่าแสนโศกโศกาถึงมารดาเลยนะโฉมศรี
ใช่ตายจากกันเมื่อไรมีจงภักดีต่อองค์พระบิดร
ตัวเจ้าเป็นหน่อพระจักรพรรดิฤทธิรุทรชำนาญในการศร
จะได้สืบสุริยวงศ์พระสี่กรในพระนครอยุธยา ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ
เมื่อนั้นทั้งสองพระโอรสา
สุดที่จะขัดพระวาจาโศกากร่ำไรพันทวี
โอ้ว่าพระมารดาเจ้าจะโศกเศร้าถึงลูกทั้งสองศรี
จะทนทุกข์ทุกทิวาราตรีจะมีแต่ซูบผอมตรอมใจ
ถึงลูกไปได้ผ่านเมืองฟ้าจะมีความปรีดาก็หาไม่
จะกินแต่น้ำตาเป็นนิจไปด้วยไกลเบื้องบาทพระมารดร
โอ้ว่าเจ้าลบน้องแก้วกรรมของเราแล้วแต่ปางก่อน
สุดรู้สุดคิดอาวรณ์จะผันผ่อนก็ขัดสนนัก
นิจจาเอ๋ยจะทำไฉนดีทุกข์เราครั้งนี้เพียงอกหัก
ร่ำพลางทั้งสองเยาวลักษณ์ซบพักตร์ลงทรงโศกา ฯ
เมื่อนั้นนางสีดาเยาวยอดสงสาร
ได้ฟังสมเด็จพระอรตารผ่านฟ้าปลอบองค์พระลูกยา
จึงมีพระราชเสาวนีย์สองศรีแม่สุดเสน่หา
พ่อจะไปด้วยองค์พระบิดาแก้วตาอย่าได้ประมาทใจ
หมั่นเฝ้าเข้าเย็นให้เป็นนิจราชกิจตริตรองเอาใจใส่
สามพระอัยก็คือฉัตรชัยเป็นเฉลิมอยู่ในธานี
เจ้าจงอุตส่าห์ปรนนิบัติประดิพัทธ์ต่อเบื้องบทศรี
สิ่งใดอย่าให้ราคีพึงเพียงภักดีทุกเวลา
ฝากตัวแก่อาเจ้าทั้งสามให้พระองค์มีความเสน่หา
อันหมู่มนตรีเสนาโยธาทหารนอกใน
อย่าหยาบข้าการุณจงรอบคอบใครชอบช่วยทูลบำเหน็จให้
สงครามอย่ากลัวบรรลัยจงไว้เกียรติยศในธาตรี
ทำตามสุริย์วงศ์ทรงศรให้ไพร่ฟ้าประชากรเกษมศรี
พ่อจงจำคำชนนี้จะมีแต่ประเสริฐเพริศพราย
จะได้เป็นฉัตรแก้วเย็นภพเลิศลบกษัตริย์ทั้งหลาย
ให้สัตรูหมู่เข็ญวอดวายสายสวาทจงไปสถาวร ฯ
ฯ ๑๖ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางสีดามารศรี
เห็นลูกรักร่วมชีวีกับฝูงนารีออกมา
ค่อยคลายร้อนรนทนเทวษอัครเรศแสนโสมนัสสา
สวมสอดกอดจูบพระลูกยาด้วยความเสน่หาอาลัย
แล้วมีวาจาอันสุนทรดวงสมรแม่ยอดพิสมัย
แต่พ่อทั้งสองจากอกไปแม่นี้โหยไห้ไม่เว้นวัน
บันนี้แต่ได้เห็นหน้าเจ้าค่อยบรรเทาวิโยคโศกศัลย์
ดั่งหนึ่งว่าตายจากกันกลับได้ชีวันคืนมา ฯ
ฯ ๘ คำ ฯ
เมื่อนั้นนวลนางสีดาสาวสวรรค์
ฟังฝูงอนงค์กำนัลรำพันโศกาอาลัย
ชลนาคลอคลองนองเนตรอัครเรศทอดถอนใจใหญ่
แล้วมีเสาวนีย์ตรัสไปเป็นกรรมเราได้ทำมา
จึงวิบัติพลัดพรากจากสุขแสนทุกข์ทรมานอยู่ในป่า
จงคิดถึงความอนิจจาธรรมดาเกิดมาในโลกีย์
ทุกข์สุขย่อมมีเหมือนกันอย่าโศกศัลย์ไปเลยนางสาวศรี
ขอฝากลูกเราทั้งสองนี้ด้วยปรีชาเจ้ายังเยาว์นัก
ช่วยระวังสั่งสอนให้รอบคอบราชกิจผิดชอบเบาหนัก
ถ้าเอ็นดูสองเยาวลักษณ์ก็ดีกว่ารักเราผู้มารดร ฯ
ฯ ๑๐ คำ ฯ
ความรักของพระชนนีทั้งสามต่อพระรามและพระลักษมณ์
เมื่อนั้นองค์พระมารดาทั้งสามศรี
ได้ฟังดั่งจะสิ้นสมประดีเทวีสวมกอดเข้าร่ำไร
โอ้พระจักรแก้วของแม่เอ๋ยเวรสิ่งใดเลยมาซัดให้
ครั้งก่อนก็ต้องเดินไพรได้ยากเป็นพ้นคณนา
จนสีดาตกไปเมืองมารพ่อติดตามสังหารยักษา
สองเจ้าปิ้มม้วยชีวาจึ่งได้คืนมาธานี
ถึงเพียงนั้นแล้วยังมิหนำอนิจจาซ้ำพลัดมเหสี
แม่ร่ำโศกศัลย์พันทวีไม่มีความสุขทุกนิรันดร์
หากว่าได้ชมแต่หลานน้อยจึ่งค่อยบรรเทาโศกศัลย์
ครั้งนี้สองเจ้าดวงชีวันจะพากันซ้ำจากไปเดินไพร
ไหนเลยแม่จะมีความสุขจะแสนทุกข์แสนเทวษละห้อยไห้
ตรัสพลางโศกาอาลัยอรไทเพียงสิ้นชีวี ฯ
ฯ ๑๒ คำ ฯ